MDI nia Relatoriu Auditoria Finansa (tinan Fiskal 2015)


Relatoriu Auditoria Eksterna ba Situasaun Finansa MDI nian (2015)

Dokumentu ne'e bele asesu iha ne'e

REZULTADU PRELIMINARIA IMPLEMENTASAUN AUDITORIA SOSIÁL SETÓR INFRASTRUTURA BÁZIKU IMPLEMENTASAUN PROJETU PNDS- UMA KBIIT LAEK (UKL)


Relatoriu prelimanaria MDI nian Konaba Implementasaun Programa  IMPLEMENTASAUN PROJETU PNDS- UMA KBIIT LAEK (UKL)    Hosi Governu, Relatoriu ne'e Prepara hosi ONG Mata Dalan Institute (MDI) liu Hosi monitoriamentu iha programa Auditoria Sosial ba Insfraestrutura bazika. relatoriu ne'e bele assesu iha link neé


Ekipa MDI no Gabineti UAS halaó audensia hó DGDR no DN-ST.PNDS

Objetivu hosi sorumutu, entre MDI, UAS, DGDR no DN-ST.PNDS, hodi halao konfirmasaun kona ba rezultadu descobrementu preliminariu ne’ebé ekipa MDI descobre, liu hosi Prosesu Auditoria social, iha implementasaun mekanismu UKL ba Suku Assubilitoho, Namulesu, Lakumesak, Sana – nain, Lisadila no Guisu. 
Rezultadu descobrementu preliminariu ne’ebé ekipa MDI konfirma liu hosi aprezentasaun ba Gabineti Diresaun Geral Dezenvolvimentu Rural no Diresaun Nasional Secreariadu PNDS kona ba Susesu no dezavius sira ne’ebé infrenta iha prosesu implementasaun mekanismu UKL periodu 2021. 
Núne’e parte ekipa MDI kongratula progresu implementasaun UKL ba 424 Sukus, no Ekipa MDI mós sugere hodi tau matan masimu ba dezavius implementasaun mekanismu sira liu –liu ba mekanismu tekniku iha kampu. Susesu nia ezemplu hanesan Partisipasaun Grupu feto hó númeru bo’ot kompara hó grupu mane, ba implementasaun mekanismu planeamentu UKL hó prosesu identifikasaun no determinasaun ba EKL iha Nivel Suku no Aldeia. Dezavius nia ezemplu mak mplementasaun sistema insentivu ne’ebé ki’ik, implementasaun métodu random ba númeru EKL no médida uma ne’ebé partisipantes hosi Suku 6 sei preokupa. 
Hosi rezultadu konfirmasaun ne’e Parte DN – ST.PNDS no DGDR agradese ba descobrementu preliminariu kona ba implementasaun mekanismu UKL, no rekuinese dezavius ne’ebé sei infrenta iha implementasaun mekanismu UKL, no DN – ST.PNDS hó DGDR halao klarifikasaun kona ba dezavius no obstaklu sira, rezultadu ne’e DN- ST .PNDS klarifika kona ba implementasaun insentivu ki’ik ba EJS sira, hahú iha ona mudansa motante insentivu aktual deferente hó sistema insentivu uluk nian. Núne’e mós ekipa halao klarifikasaun kona ba hari’i medida uma ne’ebé ki’ik hó razaun estimasaun integradu kona ba distansia konstrusaun no folin material konstrusaun ne’ebé influensia, estimasaun motante osan ne’ebé aloka ba UKL konsidera ki’ik, nune’e parte tekniku sira halao definisaun bazeia ba motante osan no analizasaun kustu operasional, no situasaun hirak ne’e hotu parte tekniku sira konklui medida ne’ebé defini ona iha Mata dalan UKL nian. 
Sorin seluk parte DGDR mós klarifika kona ba dezavius ne’ebé aprezenta hosi ekipa MDI, hó rezultadu klarifikasaun hato’o katak implementasaun mata dalan UKL ne’e prosesu pilotu ida ne’ebé espera sei tau konsiderasaun hodi halao discusaun diak liu tan ba futuru. Hatutan mós katak alein de implementasaun métodu foin insiu, husu ba MDI atu halao asaun kontrolu liu hosi monitorizasaun bebeik nune’e fó evaluasaun ba implementasaun mekanismu sira nune’e espera iha futuru bele hadia diak liu tan. 
Iha rezultadu audensia ne’e parte Gabineti UAS, Senora Koordenador Sonia Leite, relata kona ba lalaok Auditoria Social hó ninia benevisiu sira, ba Dezempeña mekanismu servisu institusional no mekanismu tekniku sira ne’ebé halao iha kampu. Núne’e mós koordenadora UAS, aprezenta parseiru sira ne’ebé halo kooperasaun hodi halao prosesu auditoria Social ba programa Governu VIII iha periodu 2021 . 
Sorumutu ne’ebé halao ba loron tersa feira dia 01 Juínó 2021 fatin iha Edifisiu MAE, rezultadu refere amigavel tebes tamba, MDI no MAE liu hosi Diresaun PNDS no Diresaun Geral Dezenvolvimentu Rural nia kooperasaun laos foin akontese maibe kleur tebes ona kooperasaun refere. No DGDR sei halao tentativa oinsa Parte DGDR no Sosiedade Sivil persija halao sorumutu hó regular, núne’e regularmente update situasaun aktual ligasaun hó dezenvolvimentu rural ninia.

Ekipa MDI no UAS aprezenta Rezultadu Deskobrementu Implementasaun Polítika Infrastrutura Liu Husi PDIM iha Munisipiu Tolu ba ADN


Objetivu Ekipa MDI Aprezenta Rezultadu Akompañamentu ba implementasaun polítika infrastrutura liu husi programa PDIM, ne’ebé́ implementa iha Likisa Manatuto no Covalima. Objetivu soru-mutu atu halo konfirmasaun kona ba implementasaun mekanizmu konstrusaun fíziku, ne’ebé́ deskobre iha prosesu auditoria social. Rezultadu ne’ebé́ deskobre liu husi prosesu follow-up ba rezultadu konstrusaun 6 iha Suku (Funar, Laleia, Fatuleto, Lepo, Lisadila no Maumeta). 

Deskobrementu espesífiku mak konstrusaun fíziku Lao tarde liu iha implementasaun mekanizmu ba periodu 2019, preokupasaun ne’e sei prejudika ba dezempeña dekretu lei númeru 15/2016 Art. 39 Rezolusaun kontratu. Bazeia Rezultadu aprezentasaun deskobrementu ne’e Koordenadór PMU senor Demistolles Cabral (ADN) hala’o klasifikasaun no esplikasaun kona ba sistema prosesamentu dezeñu planu programa no prosesu dezeñu tékniku kona bá konstrusaun fíziku ninia lala’ok, Senor Koordenadór PMU rekoñese situasaun konstrusaun fíziku lao tarde iha terrenu, iha situasaun ne’e mosu laos parte jestor tékniku sira la halo prosesamentu tékniku maibé, kauza impasse polítika afeta tebes ba prosesamentu tékniku administrasaun no tékniku implementasaun konstrusaun fíziku sira, nune’e fó impaktu ba konstrusaun 6 ninia implementasaun lao tarde no ninia finalizasaun mós lao tarde. 


Hatutan tan mós katak prosesamentu distribuisaun dokumentu konstrusaun (dezeñu konstrusaun no BoQ) distribui tarde ba parte owner projetu no kompañia tanba, sistema implementasaun Programa PDIM antes dezeñu tekniku konstrusaun fisiku, parte Komisaun dezenvolvimentu Munisipiu (KDM) hafoin aprezenta planu no aprova ona iha Parlamentu Nasional, mak ADN halo prosesu verifikasaun tékniku depois halo prosesu dezeñu tékniku projetu nune’e tempu barak liu oferese ba prosesamentu burokrasia Polítika no tékniku.

Ekipa MDI mós hala’o aprezentasaun kona ba Kompañia Tonijo ninia Preokupasaun kona ba hamenus kuantidade osan husi AND ba pedidu pagamentu, Senor Aleixo Da Costa (Tékniku ADN) halo esplikasaun katak “tuir rejimentu ne’ebé́ bainhira kompañia pedidu pagamentu hetan verifikasaun progresu konstrusaun fíziku hó realistiku, bainhira kompañia hato’o pedidu pagamentu” konstrusaun fíziku ladún realistiku, ADN sei fó pagamentu deit ba progresu fíziku iha terrenu liu husi prosesu verifikasaun tékniku. Maibé laos hamenus pedidu pagamentu. 

Ekipa MDI mós aprezenta rezultadu konstrusaun fíziku ne’ebé́ ladún asesivel, nune’e Koordenador PMU senor Demistolles Cabral rekoñese konstrusaun fíziku ne’ebé́ ladún asesivel tanba orientasaun polítika finansiamentu seidauk orientadu. Nune’e parte tékniku hala’o dezeñu konstrusaun fíziku bazeia ba definisaun polítika finansiamentu ne’ebé́ nesesáriu.

Pesoál ne’e mós hala’o esplikasaun katak konstrusaun fíziku ne’ebé́ bazeia ba orientasaun polítika ne’e laos razaun fundamentu, maibé ko’alia kona ba ema hó defisiénsia ne’e mandatu konstituisaun, nune’e ADN sei halo esforsu oinsá atu hala’o koordenasaun hó Asosiasaun ema hó defisiénsia atu hare asuntu tékniku sira, atu nune’e bele ajusta prinsipiu konstrusaun fíziku ba ema hó defisiénsia ninia padraun sira.


Iha diskusaun naruk ne’e mós reprezentante Unidade Auditoria Sosiál Gabinete Primeiru Ministru (UAS-GPM) Senor Salvador Da Crus rekomenda ba ADN atu iha kooperasaun di’ak hó sosiedade Sivíl hanesan MDI, nune’e bele hare lisuk ba konstrusaun públiku sira liu –liu iha implementasaun mekanizmu polítika PDIM ba Nivel Local nian.

Soru-mutu entre MDI Unidade Auditoria Sosiál husi Gabinete Primeiru Ministru no Ajénsia Dezenvolvimentu Nasional (ADN) foti konkluzaun ida katak inisiativa soru-mutu ne’e meus importante atu bele haforsa liu tan kooperasaun sira hodi fó hanoin lisuk ba dezempeña implementasaun konstrusaun fíziku sira ne’ebé́ implementa iha Nivel Nasional no Munisipiu. 



PNDS opta prinsipiu ema hó difisiensia liu husi konstrusaun fisiku implementa iha Suku 149


Implementasaun mekanizmu konstrusaun fíziku iha Suku 149 hó objetivu atu hala’o reabilitasaun sede komunitária ne’ebé́ implementa konstrusaun ba prosesu fase 1, tuir prosesu normal polítika PNDS ninia. Esplikasaun Senora Diretóra Jerál PNDS iha edifísiu Sekretariadu PNDS Nasional Dili bainhira hala’o soru-mutu hó Ekipa MDI iha Sesta feira 16 Outubru 2020.

Señora Diretóra hatutan ninia esplikasaun katak, PNDS ninia estratéjia atu hala’o reabilitasaun ba Suku ne’ebé́ kategoria tama fase 1 sei prioritiza liu ba reabilitasaun Sede komunitária, prioridade ne’e ninia benefísiu ba 149 Suku. Estratéjia reabilitasaun Sede komunitária no Sede Suku PNDS hahú kedan hó padraun asesivel ba ema hó defisiénsia ezemplu item sira hanesan (rampa, medida odamatan, Caza de bañu), formatu konstrusaun fíziku integra kedan hó formatu asesibilidade ema hó defisiénsia. Reabilitasaun Sede komunitária ne’ebé́ sei akontese ba targetu Suku 149 Suku, mai hó padraun asesibilidade. 


Razaun polítika ne’e tenke implementa bazeia ba fundamentu Konstituisaun Artigu 21 no Sekretariadu PNDS mós simu rekomendasaun husi Organizasaun Ema hó Defisiénsia ADTL no mós MDI kona ba konstrusaun fíziku ne’ebé́ iha asesu ba públiku presiza opta konstrusaun fíziku asesivel. Bainhira partisipa iha seminariu Nasional plaza (Maubara Room), rekomendasaun husi sosiedade Sivíl ne’e sekretariadu PNDS konsidera tebes, liga ba Prinsipiu orientadór Polítika PNDS Númeru 30/2015 Art. Alinea g. 

Elaborasaun rekomendasaun baze polítika mós orientadu, nune’e Sekretariadu hahú́ husi fulan Setembru 2020 fase planeamentu no iha fulan Outubru 2020 hahú prosesu elabora padraun konstrusaun asesivel ninia nune’e mós dezeñu ninia BoQ, espera iha fase konstrusaun reabilitasaun sede komunitária 149 sai ezemplu konstrusaun fíziku ne’ebé́ asesivel liu ba ema hó defisiénsia iha Suku. 

Señora Diretóra mós husu MDI no Sosiedade Sivíl tomak kontinua mantén kooperasaun di’ak hodi halo akompañamentu ba prosesu konstrusaun fíziku ne’ebé́ hala’o iha 149 Suku.  


Iha oportunidade soru-mutu entre ekipa MDI no Senora Diretora Jerál PNDS atuál, Ekipa MDI mós halo konfirmasaun kona ba mekanizmu koordenasaun ba Nivel Polítika no tékniku iha implementasaun siklu planeamentu no implementasaun tékniku siklu konstrusaun fíziku iha periodu 2019 nivel koordenasaun menus liu, maibé Senora Diretora Jerál PNDS rekoñese katak mekanizmu koordenasaun polítika menus liu, situasaun ne’e afeta tebes ba prestasaun mekanizmu dekretu lei númeru 30/2015 Art. 12 hó ninia alínea (1,2,3 no 4), hatutan tan katak kuandu menus koordenasaun iha prosesu implementasaun mekanizmu polítika sei fó impaktu ba duplu projetu iha Suku, Senora Diretora fó ilustra katak bainhira entre interministeriál sira ladún iha koordenasaun sei fó impaktu duplu ba projetu tanba nivel setór interministeriál mós identifika planu prioridade PNDS mós identifika, sei hamosu duplu implementasaun prioridade iha Suku ida. Tanba ne’e Sekretariadu PNDS hahú identifika ona kestaun menus koordenasaun interministerial liu husi CRTP (Komisaun revizaun tipu projetu) atu organiza komunikasaun ba membru GTTIM (Grupu traballu tékniku interministeriál) sira atu hasa’e koordenasaun iha Nivel Polítika no Tékniku, nune’e evita implementasaun duplu ba projetu iha Nivel Suku no Aldeia. 

Ekipa MDI mós update kona ba situasaun implementasaun sistema aprovizionamentu iha terrenu, tanba implementasaun mekanizmu tékniku aprovizionamentu, sempre iha dezafiu ba EJS sira iha fase ezekusaun tékniku ninia. Preokupasaun refere Senora Diretora PNDS rekoñese situasaun refere tanba ne’e ekipa Nasional mós hahú hala’o ona verifikasaun ba temátiku mata dalan (POM) no atu hala’o prosesu revizaun no aktual draft revizaun submete ona ba Exelénsia Ministru Estatal hodi hare. Hatutan tan katak “PNDS iha korajen makas hodi hala’o revizaun no rezultadu revizaun mata dalan ne’e sei fó impaktu pozitivu iha ninia rezultadu produtividade terrenu”. 

Iha situasaun hanesan Ekipa MDI mós entrega relatóriu kona ba situasaun jerál Suku ninia, ne’ebé́ ekipa MDI koleta liu husi aproximasaun Mapeamentu Partisipativu. Objetivu relatóriu ne’e atu apoiu informasaun ba sekretariadu PNDS, espera informasaun jerál Suku ne’e sai referénsia justu atu hafasil ba fasilitadór tékniku 

iha Munisipiu no Postu nune’e bele halo Analize ba planu prioridade ne’ebé́ komunidade rasik eskolla ona iha nivel Suku no Aldeia. 



PNDS implementa siklus sosializasaun iha Suku Fatululik hodi eskoila planu perioridade ba Periodu 2020

Ekipa MDI halo akompañamentu ba implementasaun siklus sosializasaun ba Suku Fatululik iha data 10 Setembru 2020, prosesu akompañamentu ne’e ekipa MDI utiliza maneira discusaun grupu ne’ebé partisipa husi reprezentante komunidade, Lideransa Suku no Ekipa Jestaun Suku. Partisipantes enkontru komunidade hato’o informasaun kona ba rezultadu implementasaun siklus sosializasaun liu husi programa PNDS. 

Partisipantes informa katak PNDS Municipiu Covalima Postu Administrasaun Fatululik hahu loke siklus liu husi prosesu sosializasaun hó maneira konsultasaun planu perioridade Suku ne’ebé eskoila husi komunidade Suku Fatululik. Rezultadu planu perioridade Suku Fatululik neebé sei halao konstrusaun bee mós ba komunidade Aldeia Beco. Medida kanalizasaun ne’ebé sei halao hó distansia 773 entre be’e matan no komunidade ninia hela fatin.

Planu konstrusaun kanalizasaun be’e mós ninia planu Estimasaun orsamentu global $ 28,984.82, konstrusaun kanalizasaun be’e mós hó modelu sistema grafitasaun. Lokalizasaun konstrusaun be’e mós ne’e sei fó benevisiu ba komunidade Aldeia Beco hó total populasaun 237 fahe ba feto 116 no mane 121 nunee mós total 48 uma kain (tuir sensus 2015)

Bazeia ba konfirmasaun MDI kona ba kapasidade debitu be’e hó tekniku sira katak, kapasidade be’e boót tebes hodi halo kanalizasaun no ninia volume distribuisaun sei sufisiente ba nesesidade lor loron no sei kanaliza ba kreatividade ekonomia uma kain ninia.

Bainhira ekipa MDI hetan konfirmasaun kona ba kapasidade fisiku be’e iha terenu hó rezultadu hatudu 9 detiku/ 5 litru, signifika iha minute ida/30 litru no oras ida/1800 litru. Husi 1800 litru multiplika hetan 43,200 litru no sei oferese ba total komunidade 237 iha Aldeia beco.

Kapasidade utilizasaun be’e mós kada ema/ loron tuir Padraun Nasional hó volume 14,220 litru nee sei apoiu ba nesesidade regular lor loron nian. Nune’e mós volume 28,980 litru sei responde ba nesesidade kreatividade ekonomia famelia uma kain ninian.

Observasaun ekipa MDI ba potensia kanalizasaun bee mós bazeia ba situasaun kapasidade be’e mós hatudu katak kapasidade volume be’e mós bo’ot tebes no inisiativa hodi eskoila nudar planu perioridade, observa katak iha potensia ida ne’ebé estrategiku liu no espera, ninia mekanismu implementasaun sira sei hetan atinjimentu ba espektasaun sira ne’ebé mensiona. 

Komunidade Aldeia Luturu Kontinua Halo Rezisténsia Hasoru Distánsia Dook Atu Asesu Bee Mos

Situasaun jerál Aldeia 

Luturu Bazeia ba ekipa MDI ninia vizitasaun ba Municipiu Lautein Postu Luro Suku Wairoke Aldeia Luturu hó ninia total uma kain 64 no total populasaun ema na’in 100, ne’ebé hahú tinan 1999 to’o ohin loron seidauk asesu dezenvolvimentu infrastrutura báziku husi Estadu Timor – Leste. infrastrutura sira mak hanesan bee mos, Postu Saúde, uma eskola, eletrisidade no Estrada. Mezmu Aldeia Luturu direitu la asesu dezenvolvimentu infrastrutura báziku, maibé bainhira komunidade ho total ema na’in 100 hakarak atu asesu tenke lao entre distánsia kilómetru 5 to’o 6 mak foin asesu Postu Saude no uma eskola.
Komunidade Aldeia Luturu hó total Populasaun 100 bainhira asesu be’e mos iha be’e matan tenki funu hasoru sae foho tun foho hó entre distansia ± 600 metru lor –loron. 
Rezultadu ne’e sita bainhira ekipa MDI dada lia hó Senor Joao Asaluturu iha ninia residensia, bainhira Senor Joao Asaluturu hato’o ninia sentimentu katak ukun an ne’e iha sidade Nivel Nasional no Municipiu ami iha area remotas ami sei halo funu hasoru buat hotu. Nomos ninia espresaun hó pergunta katak ami povu ki’ik ninia ukun an lolos mak ida ne’ebé? 
Komunidade Aldeia Luturu Partisipa dezenvolvimentu PNDS 

Komunidade Aldeia Luturu ativu hodi partisipa dezenvolvimentu liu husi implementasaun mekanismu Polítika PNDS no PDIM, hahu iha tinan 2012 to’o 2019, planu perioridade konsege eskoila hanesan be’e mos, estrada no eletrisidade maibe perioridade hirak ne’e nungka pasa iha prosesu verifikasaun tekniku ba Nivel Suku no Postu. Tamba ne’e uma kain 64 senti iha hela evolusaun ba izolasamentu nia laran. 
Ekipa MDI dada lia hó senor Hermenegildo Quintao nudar intelektual tradisional ne’ebé sempre iha korajen makas hodi partisipa dezenvolvimentu iha nivel Suku maibe Aldeia Luturu ninia planu perioridade ne’ebé eskoila nungka pasa iha prosesu tais to’o ohin loron. Senor Hermenegildo Quintao nudar Joven ida ne’ebé iha korajen atu halo mudansa maibe kuinesementu ladun klean ba sistema Polítika dezenvolvimentu liu husi Polítika PNDS, nia konta istoria badak kona ba komunidade ninia partisipasaun programa PNDS iha siklu sosializasaun ba periodu 2020 no Lideransa Aldeia, Delegado Aldeia hó reprezentante komunidade balun partisipa iha prosesu sosializasaun, Parte komunidade balun rona ona planu despeza hó montante $ 31, 800.00 ne’ebé aloka ona liu husi Programa PNDS ba Suku Wairoke ba periodu 2020. Nune’e parte lideransa Aldeia sira nomos reprezentante komunidade eskoila tan perioridade be’e mos no estrada rural. Maibe iha fase verifikasaun detaillu konsege pasa ona perioridade be’e mos nudar opsaun ne’ebé estrategiku liu. Maibe to’o iha prosesu verifikasaun tekniku be’e matan ne’ebé atu kanaliza iha potensia risku amiasa husi mota. 
Observasaun be’e matan Watuina no Boeoma 

Ekipa MDI hafoin rona informasaun husi Senor Hermenegildo Quintao no reprezentante komunidade Aldeia Luturu halao kedan prosesu verifikasaun iha terenu ba data 27 Setembru 2020 hodi halao verifikasaun ba be’e matan Watuina situasaun hatudu laiha risku, tamba entre be’e matan Watuina do’ok malu hó mota Watuina, tuir observasaun katak entre be’e matan no mota ninia natural nune’e kedan desde beila ninia tempu, no be’e matan hó mota lao tuir ninia fatin . 
Senor Pedro Carvalho fó observasaun katak situasaun entre be’e matan no mota laiha mudansa desde tempu Portuguesa to’o ohin loron. Nune’e mos senor Pedro Carvalho konta istoria katak be’e matan Watuina iha tinan 30 liu ba be’e matan Watuina ninia kapasidade makas bainhira komunidade sira sei utliza no sei hamos kada periodu. Maibe kuaze tinan 30 ba kotuk komunidade la utiliza ona no deskonfia ai-tahan no rai mak taka ona, maibe bainhira hamos ona be’e matan ne’e ninia kapasidade sei makas. Senor Pedro Carvalho mos fó observasaun katak be’e ne’ebé mosu iha mota Watuina laran ne’e mai husi be’e matan Watuina tamba mota Watuina ne’e mota Provizoriu bainhira laiha udan . 
Rezultadu kapasidade be’e matan Watuina no Boeoma 

Entre ekipa MDI no Reprezentante komunidade mos kolekta informasaun kona ba kapasidade be’e matan Watuina hó ninia forsa debitu tuda detiku 9 to’o 10 hetan litru 1 signifika minute 1 hetan litru 6 X minute 60, hetan litru 360 . No litru 360 x oras 24 = hetan litru 8460 . bainhira kanaliza Potensia be’e matan Watuina, ninia potensia atu halao kanalizasaun hó sistema grafitasaun tamba Possisaun be’e matan iha foho leten no komunidade hela fatin iha rai tetuk ka (dataran rendah) . no entre distansia be’e matan Watuina no komunidade ninia hela fatin tuir dadus survey distansia ± metru 981. 
Ekipa MDI no reprezentante komunidade kontinua identifika no kolekta informasaun ba be’e matan Boeoma pretense Aldeia Luturu, Estimasaun distansia entre be’e matan Boeoma ba komunidade ninia hela fatin ± distansia metru 600, Possisaun be’e matan iha foho leten no hela fatin komunidade iha tetuk (dataran rendah), be’e matan refere ninia forsa debitu tuda hó detiku 3 to’o 4 hetan litru 1 , signifika minute 1 hetan litru 20 x minute 60 hetan litru 1200 x oras 24 = litru 28,800. 
Senor Antonio Pereira mos fó ninia observasaun kona ba kapasidade be’e matan boeoma, katak iha tempu uluk no agora be’e matan Boeoma nungka maran no ninia potensia sei utiliza halao natar no halao kreatividade agrikultor oi –oin. 
Situasaun be’e matan Watuina no Boeoma iha potensia fisiku bele fó benevisiu ba kondisaun sosiu ekonomia. Exemplu Estimasaun forsa akumulasaun debitu bele distribui ba populasaun 500 husi Estimasaun potensia kuantidade be’e litru 28,800/oras 24 nia laran. Maibe total kuantidade populasaun Aldeia Luturu iha 100 pessoas. Signifika kuantidade be’e bo’ot liu hó total konsumu no be’e restu sei dezenvolve ba potensia kreatividade ekonómiku uma kain ninia. 
Mesmu situasaun terenu kona ba be’e matan Watuina no boeoma iha potensia estrategiku no ekonómiku liu hodi dezenvolve maibe dezavius hasoru sistema birokrasia no prosesamentu jestaun operasional sempre sai dezavius ba komunidade Aldeia Luturu. Tamba ne’e oportunidade tebes bainhira hasoru malu hó ekipa MDI hodi husu ajuda atu kanaliza ninia informasaun refere ba parte kompetente sira ne’ebé jere polítika PNDS tantu iha Postu, Municipiu no Nasional salenta Joao Asaluturu 
Rekomendasaun 
  • Rekomenda ba Sekretariadu PNDS Nasional atu halo verfikasaun justu ba potensia estrategiku planu perioridade be’e mos Suku Wairoke Aldeia Luturu iha Municipiu Lautein Postu Luro ;
  • Rekomenda ba FTPA (Fasilitator Tekniku Postu Administrativu ) Postu Luro Municipiu Lautein ninia disponivel bele halo reverifikasaun informasaun partisipativu kona ba planu perioridade be’e mos ne’ebé eskoila ona husi komunidade iha Suku Wairoke Aldeia Luturu; no
  • Rekomenda ba Konsellu Suku Wairoke atu hato’o informasaun hó justu ba parte tekniku sira atu nune’e parte tekniku sira iha referensia adekuadu hodi halo analizasaun ba perioridade ne’ebé eskoila ona husi komunidade Aldeia Luturu.

FACEBOOK

Publikasaun MDI