MDI nia Relatoriu Auditoria Finansa (tinan Fiskal 2015)
REZULTADU PRELIMINARIA IMPLEMENTASAUN AUDITORIA SOSIÁL SETÓR INFRASTRUTURA BÁZIKU IMPLEMENTASAUN PROJETU PNDS- UMA KBIIT LAEK (UKL)
Relatoriu prelimanaria MDI nian Konaba Implementasaun Programa IMPLEMENTASAUN PROJETU PNDS- UMA KBIIT LAEK (UKL) Hosi Governu, Relatoriu ne'e Prepara hosi ONG Mata Dalan Institute (MDI) liu Hosi monitoriamentu iha programa Auditoria Sosial ba Insfraestrutura bazika. relatoriu ne'e bele assesu iha link neé
Ekipa MDI no Gabineti UAS halaó audensia hó DGDR no DN-ST.PNDS
Ekipa MDI no UAS aprezenta Rezultadu Deskobrementu Implementasaun Polítika Infrastrutura Liu Husi PDIM iha Munisipiu Tolu ba ADN
Deskobrementu espesífiku mak konstrusaun fíziku Lao tarde liu iha implementasaun mekanizmu ba periodu 2019, preokupasaun ne’e sei prejudika ba dezempeña dekretu lei númeru 15/2016 Art. 39 Rezolusaun kontratu. Bazeia Rezultadu aprezentasaun deskobrementu ne’e Koordenadór PMU senor Demistolles Cabral (ADN) hala’o klasifikasaun no esplikasaun kona ba sistema prosesamentu dezeñu planu programa no prosesu dezeñu tékniku kona bá konstrusaun fíziku ninia lala’ok, Senor Koordenadór PMU rekoñese situasaun konstrusaun fíziku lao tarde iha terrenu, iha situasaun ne’e mosu laos parte jestor tékniku sira la halo prosesamentu tékniku maibé, kauza impasse polítika afeta tebes ba prosesamentu tékniku administrasaun no tékniku implementasaun konstrusaun fíziku sira, nune’e fó impaktu ba konstrusaun 6 ninia implementasaun lao tarde no ninia finalizasaun mós lao tarde.
Hatutan tan mós katak prosesamentu distribuisaun dokumentu konstrusaun (dezeñu konstrusaun no BoQ) distribui tarde ba parte owner projetu no kompañia tanba, sistema implementasaun Programa PDIM antes dezeñu tekniku konstrusaun fisiku, parte Komisaun dezenvolvimentu Munisipiu (KDM) hafoin aprezenta planu no aprova ona iha Parlamentu Nasional, mak ADN halo prosesu verifikasaun tékniku depois halo prosesu dezeñu tékniku projetu nune’e tempu barak liu oferese ba prosesamentu burokrasia Polítika no tékniku.
Ekipa MDI mós hala’o aprezentasaun kona ba Kompañia Tonijo ninia Preokupasaun kona ba hamenus kuantidade osan husi AND ba pedidu pagamentu, Senor Aleixo Da Costa (Tékniku ADN) halo esplikasaun katak “tuir rejimentu ne’ebé́ bainhira kompañia pedidu pagamentu hetan verifikasaun progresu konstrusaun fíziku hó realistiku, bainhira kompañia hato’o pedidu pagamentu” konstrusaun fíziku ladún realistiku, ADN sei fó pagamentu deit ba progresu fíziku iha terrenu liu husi prosesu verifikasaun tékniku. Maibé laos hamenus pedidu pagamentu.
Ekipa MDI mós aprezenta rezultadu konstrusaun fíziku ne’ebé́ ladún asesivel, nune’e Koordenador PMU senor Demistolles Cabral rekoñese konstrusaun fíziku ne’ebé́ ladún asesivel tanba orientasaun polítika finansiamentu seidauk orientadu. Nune’e parte tékniku hala’o dezeñu konstrusaun fíziku bazeia ba definisaun polítika finansiamentu ne’ebé́ nesesáriu.
Pesoál ne’e mós hala’o esplikasaun katak konstrusaun fíziku ne’ebé́ bazeia ba orientasaun polítika ne’e laos razaun fundamentu, maibé ko’alia kona ba ema hó defisiénsia ne’e mandatu konstituisaun, nune’e ADN sei halo esforsu oinsá atu hala’o koordenasaun hó Asosiasaun ema hó defisiénsia atu hare asuntu tékniku sira, atu nune’e bele ajusta prinsipiu konstrusaun fíziku ba ema hó defisiénsia ninia padraun sira.
Iha diskusaun naruk ne’e mós reprezentante Unidade Auditoria Sosiál Gabinete Primeiru Ministru (UAS-GPM) Senor Salvador Da Crus rekomenda ba ADN atu iha kooperasaun di’ak hó sosiedade Sivíl hanesan MDI, nune’e bele hare lisuk ba konstrusaun públiku sira liu –liu iha implementasaun mekanizmu polítika PDIM ba Nivel Local nian.
Soru-mutu entre MDI Unidade Auditoria Sosiál husi Gabinete Primeiru Ministru no Ajénsia Dezenvolvimentu Nasional (ADN) foti konkluzaun ida katak inisiativa soru-mutu ne’e meus importante atu bele haforsa liu tan kooperasaun sira hodi fó hanoin lisuk ba dezempeña implementasaun konstrusaun fíziku sira ne’ebé́ implementa iha Nivel Nasional no Munisipiu.
PNDS opta prinsipiu ema hó difisiensia liu husi konstrusaun fisiku implementa iha Suku 149
Implementasaun mekanizmu konstrusaun fíziku iha Suku 149 hó objetivu atu hala’o reabilitasaun sede komunitária ne’ebé́ implementa konstrusaun ba prosesu fase 1, tuir prosesu normal polítika PNDS ninia. Esplikasaun Senora Diretóra Jerál PNDS iha edifísiu Sekretariadu PNDS Nasional Dili bainhira hala’o soru-mutu hó Ekipa MDI iha Sesta feira 16 Outubru 2020.
Señora Diretóra hatutan ninia esplikasaun katak, PNDS ninia estratéjia atu hala’o reabilitasaun ba Suku ne’ebé́ kategoria tama fase 1 sei prioritiza liu ba reabilitasaun Sede komunitária, prioridade ne’e ninia benefísiu ba 149 Suku. Estratéjia reabilitasaun Sede komunitária no Sede Suku PNDS hahú kedan hó padraun asesivel ba ema hó defisiénsia ezemplu item sira hanesan (rampa, medida odamatan, Caza de bañu), formatu konstrusaun fíziku integra kedan hó formatu asesibilidade ema hó defisiénsia. Reabilitasaun Sede komunitária ne’ebé́ sei akontese ba targetu Suku 149 Suku, mai hó padraun asesibilidade.
Razaun polítika ne’e tenke implementa bazeia ba fundamentu Konstituisaun Artigu 21 no Sekretariadu PNDS mós simu rekomendasaun husi Organizasaun Ema hó Defisiénsia ADTL no mós MDI kona ba konstrusaun fíziku ne’ebé́ iha asesu ba públiku presiza opta konstrusaun fíziku asesivel. Bainhira partisipa iha seminariu Nasional plaza (Maubara Room), rekomendasaun husi sosiedade Sivíl ne’e sekretariadu PNDS konsidera tebes, liga ba Prinsipiu orientadór Polítika PNDS Númeru 30/2015 Art. Alinea g.
Elaborasaun rekomendasaun baze polítika mós orientadu, nune’e Sekretariadu hahú́ husi fulan Setembru 2020 fase planeamentu no iha fulan Outubru 2020 hahú prosesu elabora padraun konstrusaun asesivel ninia nune’e mós dezeñu ninia BoQ, espera iha fase konstrusaun reabilitasaun sede komunitária 149 sai ezemplu konstrusaun fíziku ne’ebé́ asesivel liu ba ema hó defisiénsia iha Suku.
Señora Diretóra mós husu MDI no Sosiedade Sivíl tomak kontinua mantén kooperasaun di’ak hodi halo akompañamentu ba prosesu konstrusaun fíziku ne’ebé́ hala’o iha 149 Suku.
Iha oportunidade soru-mutu entre ekipa MDI no Senora Diretora Jerál PNDS atuál, Ekipa MDI mós halo konfirmasaun kona ba mekanizmu koordenasaun ba Nivel Polítika no tékniku iha implementasaun siklu planeamentu no implementasaun tékniku siklu konstrusaun fíziku iha periodu 2019 nivel koordenasaun menus liu, maibé Senora Diretora Jerál PNDS rekoñese katak mekanizmu koordenasaun polítika menus liu, situasaun ne’e afeta tebes ba prestasaun mekanizmu dekretu lei númeru 30/2015 Art. 12 hó ninia alínea (1,2,3 no 4), hatutan tan katak kuandu menus koordenasaun iha prosesu implementasaun mekanizmu polítika sei fó impaktu ba duplu projetu iha Suku, Senora Diretora fó ilustra katak bainhira entre interministeriál sira ladún iha koordenasaun sei fó impaktu duplu ba projetu tanba nivel setór interministeriál mós identifika planu prioridade PNDS mós identifika, sei hamosu duplu implementasaun prioridade iha Suku ida. Tanba ne’e Sekretariadu PNDS hahú identifika ona kestaun menus koordenasaun interministerial liu husi CRTP (Komisaun revizaun tipu projetu) atu organiza komunikasaun ba membru GTTIM (Grupu traballu tékniku interministeriál) sira atu hasa’e koordenasaun iha Nivel Polítika no Tékniku, nune’e evita implementasaun duplu ba projetu iha Nivel Suku no Aldeia.
Ekipa MDI mós update kona ba situasaun implementasaun sistema aprovizionamentu iha terrenu, tanba implementasaun mekanizmu tékniku aprovizionamentu, sempre iha dezafiu ba EJS sira iha fase ezekusaun tékniku ninia. Preokupasaun refere Senora Diretora PNDS rekoñese situasaun refere tanba ne’e ekipa Nasional mós hahú hala’o ona verifikasaun ba temátiku mata dalan (POM) no atu hala’o prosesu revizaun no aktual draft revizaun submete ona ba Exelénsia Ministru Estatal hodi hare. Hatutan tan katak “PNDS iha korajen makas hodi hala’o revizaun no rezultadu revizaun mata dalan ne’e sei fó impaktu pozitivu iha ninia rezultadu produtividade terrenu”.
Iha situasaun hanesan Ekipa MDI mós entrega relatóriu kona ba situasaun jerál Suku ninia, ne’ebé́ ekipa MDI koleta liu husi aproximasaun Mapeamentu Partisipativu. Objetivu relatóriu ne’e atu apoiu informasaun ba sekretariadu PNDS, espera informasaun jerál Suku ne’e sai referénsia justu atu hafasil ba fasilitadór tékniku
iha Munisipiu no Postu nune’e bele halo Analize ba planu prioridade ne’ebé́ komunidade rasik eskolla ona iha nivel Suku no Aldeia.
PNDS implementa siklus sosializasaun iha Suku Fatululik hodi eskoila planu perioridade ba Periodu 2020
Ekipa MDI halo akompañamentu ba implementasaun siklus sosializasaun ba Suku Fatululik iha data 10 Setembru 2020, prosesu akompañamentu ne’e ekipa MDI utiliza maneira discusaun grupu ne’ebé partisipa husi reprezentante komunidade, Lideransa Suku no Ekipa Jestaun Suku. Partisipantes enkontru komunidade hato’o informasaun kona ba rezultadu implementasaun siklus sosializasaun liu husi programa PNDS.
Partisipantes informa katak PNDS Municipiu Covalima Postu Administrasaun Fatululik hahu loke siklus liu husi prosesu sosializasaun hó maneira konsultasaun planu perioridade Suku ne’ebé eskoila husi komunidade Suku Fatululik. Rezultadu planu perioridade Suku Fatululik ne’ebé sei halao konstrusaun be’e mós ba komunidade Aldeia Beco. Medida kanalizasaun ne’ebé sei halao hó distansia 773 entre be’e matan no komunidade ninia hela fatin.
Planu konstrusaun kanalizasaun be’e mós ninia planu Estimasaun orsamentu global $ 28,984.82, konstrusaun kanalizasaun be’e mós hó modelu sistema grafitasaun. Lokalizasaun konstrusaun be’e mós ne’e sei fó benevisiu ba komunidade Aldeia Beco hó total populasaun 237 fahe ba feto 116 no mane 121 nune’e mós total 48 uma kain (tuir sensus 2015).
Bazeia ba konfirmasaun MDI kona ba kapasidade debitu be’e hó tekniku sira katak, kapasidade be’e boót tebes hodi halo kanalizasaun no ninia volume distribuisaun sei sufisiente ba nesesidade lor –loron no sei kanaliza ba kreatividade ekonomia uma kain ninia.
Bainhira ekipa MDI hetan konfirmasaun kona ba kapasidade fisiku be’e iha terenu hó rezultadu hatudu 9 detiku/ 5 litru, signifika iha minute ida/30 litru no oras ida/1800 litru. Husi 1800 litru multiplika hetan 43,200 litru no sei oferese ba total komunidade 237 iha Aldeia beco.
Kapasidade utilizasaun be’e mós kada ema/ loron tuir Padraun Nasional hó volume 14,220 litru ne’e sei apoiu ba nesesidade regular lor –loron nian. Nune’e mós volume 28,980 litru sei responde ba nesesidade kreatividade ekonomia famelia uma kain ninian.
Observasaun ekipa MDI ba potensia kanalizasaun be’e mós bazeia ba situasaun kapasidade be’e mós hatudu katak kapasidade volume be’e mós bo’ot tebes no inisiativa hodi eskoila nudar planu perioridade, observa katak iha potensia ida ne’ebé estrategiku liu no espera, ninia mekanismu implementasaun sira sei hetan atinjimentu ba espektasaun sira ne’ebé mensiona.
Komunidade Aldeia Luturu Kontinua Halo Rezisténsia Hasoru Distánsia Dook Atu Asesu Bee Mos
Komunidade Aldeia Luturu ativu hodi partisipa dezenvolvimentu liu husi implementasaun mekanismu Polítika PNDS no PDIM, hahu iha tinan 2012 to’o 2019, planu perioridade konsege eskoila hanesan be’e mos, estrada no eletrisidade maibe perioridade hirak ne’e nungka pasa iha prosesu verifikasaun tekniku ba Nivel Suku no Postu. Tamba ne’e uma kain 64 senti iha hela evolusaun ba izolasamentu nia laran.
Ekipa MDI hafoin rona informasaun husi Senor Hermenegildo Quintao no reprezentante komunidade Aldeia Luturu halao kedan prosesu verifikasaun iha terenu ba data 27 Setembru 2020 hodi halao verifikasaun ba be’e matan Watuina situasaun hatudu laiha risku, tamba entre be’e matan Watuina do’ok malu hó mota Watuina, tuir observasaun katak entre be’e matan no mota ninia natural nune’e kedan desde beila ninia tempu, no be’e matan hó mota lao tuir ninia fatin .
Entre ekipa MDI no Reprezentante komunidade mos kolekta informasaun kona ba kapasidade be’e matan Watuina hó ninia forsa debitu tuda detiku 9 to’o 10 hetan litru 1 signifika minute 1 hetan litru 6 X minute 60, hetan litru 360 . No litru 360 x oras 24 = hetan litru 8460 . bainhira kanaliza Potensia be’e matan Watuina, ninia potensia atu halao kanalizasaun hó sistema grafitasaun tamba Possisaun be’e matan iha foho leten no komunidade hela fatin iha rai tetuk ka (dataran rendah) . no entre distansia be’e matan Watuina no komunidade ninia hela fatin tuir dadus survey distansia ± metru 981.
- Rekomenda ba Sekretariadu PNDS Nasional atu halo verfikasaun justu ba potensia estrategiku planu perioridade be’e mos Suku Wairoke Aldeia Luturu iha Municipiu Lautein Postu Luro ;
- Rekomenda ba FTPA (Fasilitator Tekniku Postu Administrativu ) Postu Luro Municipiu Lautein ninia disponivel bele halo reverifikasaun informasaun partisipativu kona ba planu perioridade be’e mos ne’ebé eskoila ona husi komunidade iha Suku Wairoke Aldeia Luturu; no
- Rekomenda ba Konsellu Suku Wairoke atu hato’o informasaun hó justu ba parte tekniku sira atu nune’e parte tekniku sira iha referensia adekuadu hodi halo analizasaun ba perioridade ne’ebé eskoila ona husi komunidade Aldeia Luturu.